Het kleine schroevendraaiertje - Nogmaals Veronesi

Dingen zijn vaak anders dan ze lijken. Dat zal vast de reden zijn dat we ons zo vastklampen aan de schijn. Omgekeerd kun je niet altijd zeggen dat schijn bedriegt. Zo kun je kijken naar Vermeer, die registreert hoe het brood van het melkmeisje verschijnt door het licht. Dat is gewoon mooi, en zelfs uitzonderlijk mooi. En zo kijk ik naar de geborduurde vlinders van mijn moeder. Schijn, zeker, maar er zit niets achter, mijn blogs zijn geen poging om te graven naar de donkere kanten van mijn moeder achter de vlinders.

Nog een stapje verder, en de bedrieglijke of zelfs lelijke, kitscherige schijn kan je leiden naar iets dat je wel als bedrog kunt zien, maar wel in positieve zin, het leidt je binnen in het leven dat je leidt, in wie je bent en waar je woont. Ik denk nu aan de roman van Veronesi (La forza del passato) die ik in mijn vorige blog besprak. Hij ligt na een verkeersongeluk in het ziekenhuis. Zijn moeder komt hem opzoeken, de moeder die altijd voor hem verzwegen had gehouden dat zijn vader een Russische spion was.

Ik-figuur Gianni vertelt aan zijn moeder een geheim om haar te testen. Er was een lelijke schouw in het huis waar hij ging wonen met zijn gezin, en die wilde hij weghalen. De huisbaas wilde die schouw echter bewaren, met als gevolg dat Gianni geduldig de schouw moest demonteren om hem later weer te kunnen inbouwen. Na een hoop geploeter vond hij achter de opengebroken schouw een drol in een krant, die daar al heel lang moest liggen. De drol was daar zeker neergelegd door de metselaar van de schouw. Zou Gianni's moeder, als ze in zijn plaats was, dit aan de huisbaas vertellen? Nee, zegt ze. In Italië, luidt de conclusie, telt de schijn, keeping up appearances. 

Mijn moeder was ook van de schijn, in die zin. Ze schaamde zich vaak over oneffenheden in ons en mijn vader, en hij moest zich altijd ronddraaien voor haar ogen voor hij de deur uit ging. Ik heb dat vaak als een laakbare eigenschap gezien, zeker toen ik in het Noorden woonde en gewend raakte aan de cultuur van eerlijkheid en transparantie. Concreet gesproken schaam ik me nu een beetje dat ik Veronesi heb gelezen. Ik las een artikel van Marja Pruis over de Nederlandse voorliefde voor Italiaanse schrijvers met de veelzeggende titel 'Schaamteloze zwelgzucht'. We stuiten op een paradox. Veronesi legt de liefde voor schijn en de donkere kanten van Italië bloot, maar doet dat op een manier dat in ons land Kluun en Koch ervan smullen. Als de schijn wordt ontmaskerd moet dat liefst op een smeuïge manier.

Ik had je al verteld dat de roman van Veronesi niet de roman was die ik zocht. Maar ik had hem pas half uit. Een paar bladzijden verder wijdt de taxichauffeur alias Russische spion uit over de grillrooms waar hij een boek over schrijft. Het is dus toch de roman die ik me herinnerde! Ik ging de Nederlandse vertaling lenen en ook deze had ik in 2015 geleend, zei het scherm me. De kracht van het verleden, of, zoals de titel van de vertaling luidt, In de ban van mijn vader. De vader is overleden, maar de Russische spion is de vader zoals Gianni's vader wellicht had willen zijn, zijn ideale ik. Zorgzaam voor zijn zoon in plaats van leven als een conservatieve burger en vriend van Andreotti.

Nu zou ik moeiteloos mee kunnen met deze verschuiving van de moeder naar de vader. Ook mijn vader had niet echt smaak, en net als de taxichauffeur hield hij van dingen op een manier die wij oppervlakkig en kitscherig vinden. Het boek met reproducties van Van Gogh waar hij niet eens in keek, maar dat we wel hadden. Ik herken mezelf erin, met mijn gebrek aan goede smaak en mijn intellectuele leven waarin ik graag laat zien wat ik lees en waarvan ik in de ban ben. Mijn moeder had een beter smaakgevoel, in elk geval in de zin dat ze er niet mee te koop liep. Ze hield van moderne architectuur, van kleine voorwerpjes, en bij het borduren van eenvoudige onderwerpen zoals vlinders. Vermeer zou ze nooit naborduren.

Misschien brengt mijn leesavontuur (levensavontuur) me bij een wijsheid die voor onze Italianen soms dichtbij ligt, en die ik herken van Agamben. Italianen zoals Veronesi zoeken de rand op van de schijn, laten de schijn zien en de verborgen duisternis erachter en schrijven dat smeuïg op. In La forza del passato spiegelt hij dit gebaar aan de Russen zoals hij zich die voorstelt. Ze zwelgen schaamteloos in die smeuïgheid, ze kennen geen reserves, geen remmingen, leven (zoals ik elders ook zag) in het onmiddellijke. Poetin en Berlusconi zijn in die zin elkaars broeders. Ze gaan in grootsheid op het scherm en desnoods ten onder, maar trekken daarin wel graag de hele wereld met zich mee.

De uitweg zou - als we Veronesi en Agamben volgen - kunnen bestaan in kleine gebaren, kleine middelen, waarmee we ons bevrijden van de enorme last die we meedragen met ons. Veronesi eindigt met een verhaal dat Gianni aan zijn jeugdige lezers vertelt, over een man die een gouden schroef in zijn navel heeft zitten. Hij komt bij de Japanse keizer, die hem een heel klein schroevendraaiertje geeft. Het middel werkt, wonderlijk genoeg. Met dit kleine schroevendraaiertje kan de gouden schroef worden verwijderd en kan de man weer leven, en gewoon op zijn kont vallen.

Ik realiseer me, als ik over mijn moeder nadenk, dat ik haar project ben, samen met mijn broers en zussen. Wij moesten haar leven zin geven, dat draaide rond de bevrijding uit de boerderij naar de stad en een glorieuze toekomst, met gelukkige kinderen en kleinkinderen. Ze las graag over koningshuizen, en bracht me boeken uit de bibliotheek over beroemde uitvinders. In zekere zin ben ik dat geworden, met mijn loopbanen en mijn gezin. Ik heb ook de donkere achterkanten gezien, van mijn broers en zussen en ook van mezelf, met name in de depressies, het gevoel dat we schuldig waren aan de dingen die misgingen.

Dat kleine schroevendraaiertje... het heeft iets te maken met de kleine middelen, zoals bijvoorbeeld deze blog. Het is waarschijnlijk waarnaar ik op zoek ben en dat ik zonder het te merken allang in mijn hand had. Ik was misschien al bevrijd van mijn gouden schroef zonder dat ik er erg in had. Ik hoefde het alleen nog maar even op te schrijven. Je kunt het vergelijken met het voorrecht van spionnen, ze zijn er zo aan gewend alles te registreren dat ze niet eens meer doorhebben dat ze dat aan het doen zijn.