Een van de geheimen van de groeiende autocratie is misschien de moeder. Verloskundige Beatrijs Smulders zegt zojuist in de krant dat het geen toeval is dat Trump, net als Stalin en Hitler, een bitch van een moeder had. Zo zou je ook het gewelddadige testorijke leven der mannen kunnen zien als voortborduren, al is het, - met Herman Finkers - borduren van harde porno.
Zit er dan toch een les in het toneelstuk dat hier gisteren werd opgevoerd? We zagen Branden van Abdel Daoudi, geschreven door de Libanees-Canadees Wajdi Mouawad. Veel spektakel, veel geweld, met inderdaad ook brand onder de toneelvloer, afgeblust met drie emmers water die in het graf van de moeder werden leeggegoten. Blijkens de recensies is het een stuk met een cultstatus, vijftien jaar na opvoering in Nederland opnieuw vormgegeven met andere acteurs, van wie ik alleen de geweldige Malou Gorter kende, de moeder.
Erover schrijvend, aarzel ik tussen twee opties. De ene is die van het testament, dat ik onlangs nog besprak naar aanleiding van de film Waarom Wettelen? De film had ook 'Moeders wil is wet' kunnen heten, naar het radioprogramma dat mijn moeder graag luisterde, met verzoeknummers, of, oké dan maar, 'Moeders wil is Wettelen', moeder wil niet hier worden begraven en daarom moeten we naar Wettelen, het wordt hoe dan ook een tocht, een zoektocht of pelgrimage. Moeder is heilig, wat verwarring brengt, en het besef van je komisch tekortschieten. Dat theatraliseer ik graag, en deze blogs zijn daar een uitvloeisel van. Ik probeer nog steeds te spelen dat ik kan voldoen aan moeders wet. In het toneelstuk wordt deze optie in mijn ogen gesymboliseerd door de clownsneus die de baby meekrijgt als moeder hem moet afstaan. Toch een soort van relikwie naar later blijkt.
De andere optie is die van het zwijgen. De moeder kan eigenlijk niet anders dan zwijgen na wat haar in de oorlog overkomen is. Daarvoor was ze 'de vrouw die zingt'. Maar bovenal was ze de vrouw die schrijft. Ze leerde ooit lezen en schrijven om te kunnen ontsnappen aan het eeuwige geweld dat maar doorging in haar dorp. Een testament heeft natuurlijk ook alles met zwijgen te maken. Je kunt het na je dood allemaal niet meer zelf vertellen, dus geef je brieven mee aan de testament executeur. En je zwijgt omdat je mede door dat schrijven op weer een andere manier bent meegezogen in de gruwelen, en je zwijgen een soort ideale registratie is geworden, een verbeterde versie van het schrijven.
Als er dus al een les te leren valt uit Branden, dan zou het kunnen zijn dat we even geen les moeten leren, maar moeten luisteren naar het zwijgen, en in dit geval dus naar het zwijgen in het spektakel. In de wet van de moeder zit dat zwijgen op een of andere manier geborgen, het geeft een draai aan dat spektakel.
(Ik veroorloof me hier een kleine verwijzing naar filosoof Agamben, die zijn bespreking van La société du spectacle laat uitlopen op het beeld van de nachtvlinder die danst rond de brandende nachtlamp en wordt verteerd (zie ook deze blog). Met die vlinder zijn we meteen weer bij het centrale beeld van deze blogserie, de vier vlinders die mijn moeder ooit heeft geborduurd en die hier hangen aan de wc-muur, een zwijgend testament.)
Mijn moeder kon zwijgen, vooral 's ochtends, als ze weer slecht had geslapen en boos of verdrietig was. Het bracht me van slag. Misschien heb ik mijn belangrijkste geschenk dat ik van haar kreeg, de boeken die ze voor me meebracht uit de bibliotheek, wel met dat zwijgen geassocieerd. Misschien is mijn lezen en schrijven een poging om in verwarring te voldoen aan de wet die ik meende te bespeuren in mijn moeders boze, geïrriteerde - of verdrietige - zwijgen. Zo trok ik het me altijd aan dat ik mijn moeder teleurstelde. Ik ben geen arts geworden, ik ging samenwonen in plaats van trouwen, ik wisselde van studie. Het is vooral het zwijgen dat me trof, en waarvoor ik gevoelig ben gebleven en dat ik heb opgezocht zoals de vlinder de nachtlamp.
Het is moeilijk om in het schijnsel van zo'n brandende lamp de koude bitch goed te onderscheiden van het liefdevolle warme hart. Dat verklaart misschien waarom we zo'n gespannen relatie hebben met onze broers en zussen. We zoeken elkaar op om ermee te leven, maar zijn daar vaak niet toe in staat omdat we ons niet opgewassen voelen tegen die enorme sublieme wet, moeders wil, en dan schiet het gebaar van de vader (een soort Phersu, de clown, zie ook deze blog) tekort. In het toneelstuk wordt de verstrengeling van broers en zus naar een culminatie gebracht, met de drive van Sophocles. Dat werkt bevrijdend in twee opzichten, naar het model van Aristoteles. Enerzijds zijn wij opgelucht dat ons lot een stuk draaglijker is dan dat van de personages, anderzijds hebben we de uitersten gezien waardoor we ons kunnen uitleveren aan de sfeer van het gemengde en gemiddelde, na het spektakel hebben we even geen spektakel meer nodig. Katharsis, 'reiniging van emoties'.
De gevaarlijke kern waar de vlinders in dit stuk naar dansen is dat liefde mogelijk is, zelfs voor de ultieme monsters met wie ons politieke lot steeds meer verbonden raakt. Begrip, zouden we de toneelschrijver willen antwoorden, begrip, geen liefde alsjeblieft. Dan komt het te dichtbij. Dan wordt het allemaal te christelijk, in de extreme varianten nog wel van een Christus of van de martelaren. Liefde kan alleen komen van de moeder, en neemt dan die dubbele vorm aan van het zwijgen en het testament.
Of nee, toch niet, we waren het zingen even vergeten. 'De vrouw die zingt', zo stond de moeder bekend in de gevangenis na haar gelukte aanslag op de bendeleider. Ergens in mijn voorgeschiedenis moet ik die verbinding zien terug te vinden. Mijn moeder zong niet, maar ze zette wel graag plaatjes op. En ze was opgevoed met de spiritualiteit van de franciscanen, de 'narren Gods', er was dus wel degelijk een band tussen zingen, clownerie en liefde.
Daarmee lijkt dan toch een les te kunnen worden gelezen uit Branden. Om hoop te koesteren, of kracht om het leven aan te kunnen, moet je misschien niet kijken naar de donkere toekomst. Je kunt ook teruglezen, het verleden in, en dan stuit je op iets dat door alle spektakel heen leesbaar wordt, hoorbaar.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten