Praktische filosofie over luisteren is bere-interessant!

Mijn moeder stond erom bekend dat ze zo goed kon luisteren. Als kinderen zagen we ook een andere kant. Als mijn moeder had staan praten met een buurvrouw kwam ze doodmoe thuis. Ze had wel goed geluisterd naar die buurvrouw, maar was geïrriteerd dat die buurvrouw zo slecht kon luisteren. Mijn moeder vertoonde dus wel goed gedrag, maar werd daarvoor niet beloond. We hebben ervan geleerd dat luisteren vaak niet loont. Het levert je wel veel sympathie op, maar je voelt je toch miskend, met je irritaties.

Dit laat onverlet dat goed luisteren een deugd is. Er zijn nu in het politieke veld polarisatiedeskundigen werkzaam, zelfs filosofen, die ons aanraden dat we onze oordelen moeten opschorten en vaker moeten luisteren. Ze suggereren dat dit helpt om de polarisatie te verminderen. Dat zou je kunnen bevestigen met onderzoeken. Maar het interessantste vinden we toch filosofen die praktisch durven te denken. De onderzoeken komen met zoveel wirwar en complicaties dat ons dat niet snel verder helpt. Een praktisch filosoof is juist zo boeiend omdat hij afstand neemt van die wirwar zodat we weer durven handelen.

Zo kom ik bij mijn bewering dat praktische filosofie over polarisatie bere-interessant is.

Zelf beschik ik over te weinig ervaring om een oordeel te vellen over de effectiviteit van luisteren. Ik kan wel weer over mijn moeder beginnen, maar die kent niet iedereen. Uit mijn eigen ervaring weet ik dat mensen met uitvoerige verhalen en stellige oordelen het fijn vinden als ik naar hen luister. Zo voelen ze zich aangemoedigd om met nog meer verhalen en oordelen aan te komen. Luisteren kan dus het effect hebben van een katalysator.

De laatste jaren ligt mijn expertise iets meer bij filosofen als Plato. Die schreef gesprekken op die zijn leraar Socrates voerde met allerlei experts van zijn tijd. Plato heeft dus waarschijnlijk goed geluisterd. Maar de meeste experts werden nogal onderuit gehaald door Socrates, en zijn tijdgenoten raakten zo geïrriteerd door zijn benadering dat ze hem uit de weg ruimden. Socrates is dus geen erg goed voorbeeld voor iemand die gelooft in de deugd van het luisteren. En Plato presenteert zichzelf vooral als aanhanger van Socrates, hij stond niet zodanig boven de partijen dat hij een depolariserende rol kon spelen.

Met al mijn ervaring kom ik dus niet verder dan mijn bewering van zojuist, dat praktische filosofie over polarisatie bere-interessant is.

Thuiskomen in metamorfoses

Ik vond het altijd fijn om ergens te vertrekken. Toen ik ouder werd vond ik het fijn om ergens terug te komen. Op een lange fietstocht kon ik me verheugen op mijn thuiskomst waar mijn moeder me stond op te wachten. Dan kon ik lekker vertellen hoe ver we waren geweest enzo. Mijn moeder reageerde altijd geïnteresseerd, maar na de zoveelste tocht nogal flauwtjes.

Nu is mijn moeder er niet meer, maar wel mijn zussen, daar in Limburg. Als ik er ben kom ik bij familie die het thuiskomen verandert. Zo zat ik bij mijn oudste zus en zei Inez dat ik even naar de wc moest. Daar stond een doosje met vogelzang. Dat voelde bijna als thuiskomen, de associatie met het nest, maar ook met de bijzondere dingen op de wc, zoals bij ons thuis de geborduurde vlinders van mijn moeder.

Bij mijn jongste zus keken we samen BB vol liefde. Er zijn allerlei Nederlanders met een BB in het buitenland die liefdeskandidaten op bezoek krijgen. Dat zijn ook weer Nederlanders. Zo opent zich weer een nieuwe ervaring van thuiskomen. Je vertrekt, want dat wil je. Maar in den vreemde creëer je je thuis naar het model van thuis. Dan kies je je partner naar het model van de mensen thuis. Nederlands, whatever that may be.

Je krijgt een intieme blik in onszelf als koloniaal. Je moest de wereld veroveren en missioneren. Je slaagde erin je daar - heel ver weg - thuis te voelen door die donkere ander als afzetpunt in te zetten. Zo vond je je identiteit zonder je trots als zelfstandige heer op te geven. In den verre was je meer thuis dan je thuis ooit had kunnen zijn.

Misschien dat mijn filosoof Agamben zoiets bedoelt met thuiskomen waar je nooit geweest bent. Hij gaat nog weer verder. Wij maar denken dat je echt iemand bent daar, in die landen. Maar hij zegt dat je een ander bent, het ik is een ander. Hooguit kun je zeggen dat je iets hebt. En wat je hebt is in wezen helemaal niets. Oké, denk ik dan, je neemt een boot vol kruiden mee en een hoop goud. Maar je blijft tegelijk naar de kerk gaan waar je hoort dat je daar iets had moeten brengen. Zo weten we nog steeds niet waar we thuis zijn, of dat ergens een plek is ofzo.

We zijn ook nog naar een museum geweest, met kunstwerken van een Antilliaanse schilderes (Rinella Alfonso) en van een Limburgse kunstenaar (Charles Eyck). Deze laatste past deels in het koloniale verhaal. Hij maakte religieuze kunst, bijvoorbeeld een expressionistisch Christusbeeld. Zo trok hij de aandacht van een arts op Curaçao die ook van kunst hield. Eyck kwam er voor inspiratie maar ook om iets te brengen. De prachtige huiveringwekkende olieverfschilderijen van Alfonso zou je kunnen zien als voortzetting van deze beweging. Ze brengt iets daar in Heerlen wat geïnspireerd is door Curaçao én door Eyck. Er gaat iets heen en weer, de plaats doet ertoe en doet er niet toe. De Geest waait waarheen Zij wil.

Het lijken wel spoken, op die doeken van Alfonso. Maar het zijn ook kammen. Huiselijke voorwerpen. Met tanden die kunnen bijten. Is de Geest soms een spook geworden? Ik zie mezelf weer terug in mijn kelderkamer, met dat schilderij van Van Gogh, die schedel met sigaret. De onderwereld onder het huis waar je woont en waar je vertrouwd bent met de geesten. Het kunnen je vrienden worden. Ze dragen altijd iets van wraak en gerechtigheid in zich.

Misschien zijn we toe aan een nieuwe thuiservaring, wie weet. We worden gedragen door bijvoorbeeld de kunst of wat we lezen. Of dat nu per se altijd unheimlich is... Met een leerling verkennen we in een werkstuk nu een soort omkering van Freud. Niet het huis maar het hotel. Je komt er thuis om te vertrekken. Je gastheer schuift de rekening onder je neus maar je had al betaald. Zo ben je in wezen onschuldig.

We verbleven in hotel Vaeshartelt, het vroegere lustoord van uitbuiter Regout. Je wordt verwelkomd door twee sfinxen die meteen herinneren aan Freud en de dwang om snel te interpreteren anders word je gewurgd. Kunnen we die sfinxen ook anders passeren? Ga ik toch weer naar de wc, de wc van onze vlinders en vogelzang. Nu pis ik in de bak met de letters Sphinx. Er stroomt weer iets, het voelt als thuiskomen.

Mend the gap - Frederiek exposeert onze vlinder

Laat je niets wijsmaken, de aarde is nog steeds het centrum van het heelal. In ander verband heb ik begrepen dat dit niet per se te wijten is aan narcisme of dogmatische verstarring. Het is ook iets in de wereld zelf, iets in de dingen wat ertoe komt om aan ons te verschijnen. Hoe de dingen aan ons verschijnen is in die merkwaardige gecentreerde structuur. Daarvan getuigen al deze blogs, ze zijn geordend naar de toevallige doch dwingende ordening van het ik (of wat dan ook) dat ergens is, hier en nu.

Zo ook mijn dochter, een van de twee, Frederiek, die gisteren exposeerde met haar artistic research in Amsterdam. Het was een gigantische poster geworden met concentrisch geordende namen, met haar eigen naam als stralend middelpunt. Daaromheen de namen van haar ouders, daaromheen van haar grootouders enzovoort. Ertussen en eromheen de gegevens over haar familie voorzover die te maken hadden met textiel. Frederieks artistieke werk is vooral gerelateerd aan textiel. De suggestie is duidelijk, je kunt je afkomst zien als een enorm complex weefsel in materiële en metaforische zin. Via het weefsel kun je de wereld verkennen, je kunstwerk is zoiets als (weer een andere metafoor) een Hubble die om de aarde draait en je zicht op de kosmos verbetert, steeds meer verweven data oplevert.

De link met de geborduurde vlinders van mijn moeder was makkelijker te zien dan in mijn andere blogs van deze serie. Hoog in de poster een fotootje van een van de vier vlinders, met een lijntje gerelateerd aan de naam van mijn moeder. Er was veel wit omheen, het is work in progress en veel gegevens wachten nog op ontdekking. Of die ontdekte gegevens ook in artistiek of filosofisch opzicht essentieel zijn is niet per se gezegd. De dynamiek van de ontdekking is centrifugaal. Met elke ontdekking neemt het wit toe, en wel in grotere omvang dan die gegevens. Het wit zit overigens niet alleen aan de buitenkant, Frederiek gebruikte lang geleden al de muzikale metafoor interval om de relatie tussen de gegevens te typeren.

Dat het wit onze speciale interesse verdient lees ik ook in de beschrijving in de folder: 'Can textiles become a site for re-membering the past lives of women?' Met textiel zit je al gauw in het leven van vooral vrouwen, zeker in het verleden. Herinneren of gedenken is niet makkelijk wanneer de gegevens niet voor het oprapen liggen, de geschiedenis is het terrein van mannen. Je moet dus aan het werk, er moet onderzoek worden gedaan. In het geval van Frederiek betekent dit onder meer dat ze haar poster moest oprollen en op de fiets moest meenemen naar het Sloterpark, hopend dat niet alles volledig in de war zou worden geschud en gewaaid.

Als je de poster wil zien als een kunstwerk, zou je oog eerst kunnen vallen op de conceptuele laag. We zien namen en afbeeldingen waarbij de idee belangrijker lijkt dan de materiële uitwerking. De arbeid waaronder het fietsen van Frederiek en de arbeid van de talloze vergeten vrouwen aan hun textiel blijft ook in dit kunstwerk vooral zichtbaar op conceptueel niveau, de ervaring blijft op afstand, en is in zoverre een gap. Maar ook daarop heeft Frederiek iets bedacht. Als er iets ontbreekt in de gegevens, en ze ontdekt dit, dan gaat ze hiermee aan het werk. Het ontbrekende textielstuk kan bijvoorbeeld alsnog worden gemaakt. De kunstenaar kan hier de onderzoeker aanvullen: waar reconstructie niet mogelijk is, wordt de artistieke fantasie ingezet als hulpmiddel. De foldertekst gebruikt hier ook de term mending, het herstellen van een textielgat. (Op de terugweg in de metro hoorde ik weer 'Mind the gap', en dat heb ik met de titel van deze blog dus even hersteld.)

Het bescheiden streepje in de spelling van re-membering kun je misschien ook duiden als zo'n gap. Je bent altijd al lid van je familie, daar is geen ontkomen aan. Maar dit is een conceptueel inzicht, het komt steeds minder overeen met onze ervaring. De enorme familiestambomen bevatten vooral namen, jaartallen. Op tv ontdekken BN'ers dat ze een wonderlijke afstamming hebben, wat statusverhogend werkt. Ze staan weer eens extra in de aandacht.

Mijn moeder paste deels in die historische interesse. Ze las over koningshuizen en was geïnteresseerd in al die afkomsten en familierelaties. Het was geen re-membering van haarzelf maar van de vorsten waarvan nu eenmaal de gegevens al bekend waren. Via de poster van Frederiek zou ik er ook anders naar kunnen kijken. Allereerst natuurlijk naar het aandeel van de vrouwen in al die dynastieën. Door het symmetrische model (vader contra moeder als poort naar het verleden) is er vanzelf meer aandacht voor de vrouwen.

Daarnaast, en daarboven, is er die vlinder, de geborduurde vlinder.

Mijn moeder was niet artistiek in de zin dat ze schiep uit het niets. Ze nam patronen over uit de tijdschriften. Haar gevoel voor kunst had meer te maken met smaak, een bepaald soort smaak. Geen barokke overvloed, maar simpele figuren en kleuren. Op haar manier hield ze van eigentijdse kunst. Niet in een museum of een boek, wel in kerken. Kerken moesten liefst modern zijn, met veel beton en glas, en natuurlijk gebrandschilderde ramen.

Misschien krijgen we zo meer helderheid over dat streepje tussen re- en -membering. Het gaat over een streepje dat er al was voordat het gezet werd, het was er als gap. De foldertekst maakt het streepje zichtbaar, 'gives visibility' om een andere term uit de tekst te gebruiken. Het verbindt ons lidmaatschap van de familie met de herneming van dat lidmaatschap, de metamorfose ervan, zou ik graag zeggen met het oog op het symbool van de metamorfose bij uitstek, de vlinder.

Daarom stel ik voor om - althans binnen het frame van deze blog - artistic research te veranderen in artustic research, waarbij de aandacht valt op het verband tussen ars (kunst) en artus (ledemaat), kunst als mogelijkheid om het individu te veranderen in een lid of ledemaat rond de gap, het ongeziene, het vergetene, het nietige.

 

Kijken naar mijn moeder door de ruiten van poëzie

Het kan haast geen toeval zijn dat het vandaag 21 maart is. De vlinders vliegen uit, en daarmee gaan mijn gedachten ook naar mijn moeder. De geborduurde vlinders op onze wc, het erfstuk van mijn moeder. Ze stierf ooit op 21 maart. Dood en geboorte raken elkaar op deze dag.

Het kan haast geen toeval zijn dat ik me een week of wat geleden weer eens aan gedichten waagde. Op goed geluk koos ik een bundel van een bekende naam, de onlangs overleden Esther Jansma, en in de online bibliotheek kwam eerst haar bundel Eerst bovendrijven. Bovendrijven, ja, want water speelt een belangrijke rol in deze gedichten. Voordat er eerst was, was er water.

Kan ik een verband leggen tussen mijn moeder en water? Ja, niet zo moeilijk. Ons huis stond op grond die daarvoor moerassig was, vlakbij de Geleenbeek in Heerlen-Noord. Ik werd geboren in een huis op water. Later verhuisden we een straatje verder, wat meteen ook een paar meter hoger lag. Liepen we naar mijn geboortehuis, dan stroomde daar soms het water door de straat.

Het kan haast geen toeval zijn dat de bundels die ik lees gaan over de moeizame relatie tussen dochter-dichter en moeder. Eerst las ik Louise Glück, nu dus Esther Jansma. Ik lees: 'Je vindt me mooi? Ik ken de kou van mij/ in de uiterst aandachtige adem van mijn maakster/ liggen schamen. Nooit was ik genoeg.' De vrouw heeft pech dat ze nooit eerst is, de geschiedenis begint bij Jansma met Adam die bovenop de mast staat en daarna pas komt de vrouw.

Eerst maak ik dat Adam op een been op de mast/ van een schip is gaan staan. Het zijn de oerdagen// waarvan men zegt dat de zee al bestaat, het is/ de tijd dat niemand naar hem omkijkt en alles kan. (...) Hij vliegt niet weg want hij moet nog aan wal./ Hij moet haar nog ontmoeten die zijn ringvinger// boeit en appelboompjes aanwijst als schuldig.

Mijn moeder kreeg eerst - 'eerst' - twee dochters, die het heel moeilijk hadden en hebben. Toen ze mij kreeg was ik misschien wel de man, ik moest de man worden op de top van de mast. Totdat ik me realiseerde dat ik nog naar beneden moest, er moest nog van alles gedaan worden. 'Welkom bij de familie' zeiden mijn broers en zussen toen ik ook bezweek, alweer een tijd geleden, onder de toekomstdromen van onder anderen mijn moeder.

Moeizaam hoeft niet altijd tegen je te werken. Moeders weten alles van moeizaam, onze moeder had het ook niet makkelijk. Toch is ze ooit ontsnapt, aan de zwaarte van het boerenleven, naar de stad, de toekomst, haar kinderen. Het is de kunst om binnen die zwaarte de uitgang te ontdekken. Er wordt gezegd dat Jansma die in het slotgedicht ontdekt, 'Het raam uit, de dakgoot over': (...) het raam uit de dakgoot over tot het plat dat niemand/ beneden kan zien. En daar is het. In de winterse/ zeiknatte stilte drijft daar een windpraam van licht.'

Het kan haast geen toeval zijn dat Jansma betrokken was bij de opgravingen van Romeinse schepen rond Utrecht. Ze was gespecialiseerd in jaarringenonderzoek. Bij die praam zou je kunnen denken aan een schip, 'het plat'. Het schip brengt je misschien vanuit het huis in de wereld en de geschiedenis. Of ga ik nu te ver met mijn interpretatie, maak ik het gedicht te plat? Ja, de richting is eerder andersom, van de wereld terug naar huis.

'Ooit moet hij hierheen zijn gedreven op vreemde/ onwaarneembare stromen wellicht bij toeval/ aan de kade van loodgrijze daken zijn vastgeraakt/ en gebleven. Zie het deinen van schijnsel door de ruiten/ de vele planten die daarbinnen zijn gaan groeien.'

Ergo: vanaf die platbodem op dakgootniveau kun je weer kijken naar dat huis, dat begin, het gevaarlijke 'eerst'. Er blijkt toch nog van alles te groeien.