Fijnzinnig spreken over de rechtsstaat - Bessems en Pessers

Kustaw Bessems bezocht rechtsfilosoof Dorien Pessers en memoreert dat in de Volkskrant vanochtend. In alle donkerte heb ik zijn gesprek met Pessers beluisterd, viel halverwege in slaap, maar kreeg genoeg mee om erop voort te borduren.

Aanknopingspunt is dat Pessers pleit voor onpersoonlijk gezag. Mensen raken in de war wanneer rechters of bestuurders zich presenteren als privé-persoon. Het lijkt dan of ze hun gezag als privé-persoon uitoefenen en niet vanuit hun functie. Pessers geeft me te denken niet alleen om wat ze zegt, maar ook om hoe ze het zegt. Ze was eerst hoogleraar, maar nu al enige tijd met pensioen. Eigenlijk geeft ze geen interviews meer, maar ditmaal liet ze zich door journalist Bessems tot een gesprek overhalen. Zodoende werd ze bedoeld of onbedoeld een illustratie van de verwarring waar ze voor waarschuwt. Luisteren we naar een gepensioneerde oma? Naar iemand die naar eigen zeggen de vakliteratuur nog maar in beperkte mate bijhoudt?

Wat mij vooral boeit is de instantie van waaruit we de scheiding tussen persoon en functie kunnen voltrekken. Aan de ene kant is de rechtsstaat zelf zo ingericht dat ze ons beschermt tegen persoonlijke grillen. Een politicus kan van alles willen, maar hij kan worden teruggefloten door het parlement en door een rechter. Pessers geeft toe dat hier wel een verschil wordt verondersteld tussen feitelijkheid en ideaal. Of we die scheiding ook werkelijk in stand houden hangt mede af van het optreden van de mensen die hun functie uitoefenen. Het probleem van de voorbije decennia was vooral dat we de rechtsstaat moesten onderhouden die in de decennia daarvoor was ontplooid. Dat is niet goed gelukt. Om de rechtsstaat te onderhouden heb je goed onderwijs en aansprekende verhalen nodig om mensen hun rol als burger te laten vervullen.

Ik vraag me af hoe het voortborduren past binnen deze problematiek. Het is zeker een privé-activiteit, iets wat je binnenshuis doet, en dus geen betekenis lijkt te hebben voor de openbaarheid. Borduren doe je thuis, en als je de straat op gaat verander je van privé-persoon in burger. Toch suggereerde ik in mijn vorige blog dat je voortborduren kunt zien als vorm van politiek handelen. Daar moet ik nu dus opnieuw over nadenken.

Misschien is het niet voldoende wanneer we de scheiding tussen publiek en privé alleen baseren op de rechtsstaat zelf. Een grens heeft altijd twee of drie kanten. Je kunt je aan gene zijde, aan deze zijde van de grens bevinden, of zelfs erop. Alleen dit gegeven verklaart voor mij waarom Pessers voor mij gezag heeft als rechtsfilosoof. Ze mag dan wel een gepensioneerde oma zijn, er zijn goede redenen waarom Bessems naar haar toe is gegaan om haar te spreken over de problemen die we hebben met onze rechtsstaat. De belangrijkste lijkt me dat de mensen die binnen de rechtsstaat de hoogste positie innemen, de parlementariërs, niet voldoende afstand tot hun persoonlijke obsessies houden en daarmee de scheiding ondergraven. Daardoor geven ze de burgers niet het goede voorbeeld. Er ontstaat een bres en het wordt van kwaad tot erger. Fascisten springen in het gat en spelen hun macht handig uit. Ze provoceren hun medeparlementariërs, waarop hun ofwel het woord wordt ontnomen, waardoor ze hun slachtofferrol kunnen uitspelen, ofwel toegesproken met dezelfde brutale, dreigende bewoordingen die ze zelf bezigen.

Nodig is, aldus Pessers, dat we het gesprek aangaan met de politici die in woord en gedrag de rechtsstaat ondergraven, maar dan wel in het volle besef van de inzet. We moeten eerst voor onszelf opnieuw ontdekken wat de rechtsstaat is voordat we die inzet aan anderen duidelijk kunnen maken. Hier kan de filosoof een rol spelen. En hier begin ik weer voort te borduren.

Voor een filosoof is het duidelijk minder van belang of zhij in naam van haar functie of als persoon spreekt. Integendeel, een filosoof moet alle kanten van een probleem kunnen belichten, en dus alle posities ten opzichte van de grens kunnen innemen. Bij de oude Grieken was dat al het geval. Politiek handelen staat niet los van de persoonlijke ethiek, en de ethiek maakt deel uit van dat politiek handelen. Je moet als burger én als persoon goed weten wanneer je burger of persoon bent. De grens wordt door beide instanties getrokken.

Een moderne gestalte van die scheiding zien we bij de opvatting van Hannah Arendt over onderwijs. We moeten leerlingen beschermen tegen de directe invloed van de politiek, zodat ze in alle rust de wereld kunnen verkennen. Pas als ze dat proces hebben doorlopen zijn ze in staat om de problemen in deze wereld met politiek handelen op te lossen. Politici helpen de politiek dus doordat ze zich niet rechtstreeks met het onderwijs bemoeien, en docenten door leerlingen niet te betrekken in politieke actie.

Je kunt als filosoof wel zeggen hoe je het graag hebben wil. Maar je bent geen wetgever, niet als filosoof of persoon. Je bent in werkelijkheid altijd verwikkeld in een orde die de rechtsstaat omspant, en van waaruit de rechtsorde kan worden versterkt én ondergraven. Dat geldt niet alleen voor filosofen, maar voor iedereen. Ik vind het dus helemaal terecht dat Pessers als gepensioneerd filosoof overdenkt wat er bij ons misgaat.

Ik vat haar pleidooi voor afstand op als de overdenking van een ethos. In je manier van doen, praten en denken, in heel je persoonlijke leven kun je een stemming creëren, of meegaan in een stemming, waarin we de andere kant van de grens laten resoneren. Ik lig hier te schrijven, maar borduur voort op een probleem van onze politiek. Over een paar dagen sta ik als leraar voor groepen en probeer ik hen mee te krijgen in de verkenning van onze wereld. Bij mij doen ze dat door Latijnse en Griekse teksten te vertalen. Dat lijkt wel op borduurwerk, het weergeven van patronen in onze taal.

De bemiddelende rol in het gesprek met Pessers werd gespeeld door journalist Kustaw Bessems. Hij was het die Pessers overhaalde om nog eens mee te denken over onze bestuurscultuur. Het kan haast geen toeval zijn dat we blijven teruggrijpen op pensionado's om het bestuur door te lichten en verbeteringen voor te bereiden. Het is zeker een symtoom van onmacht, onze problemen zijn te groot om van binnenuit op te lossen, en bij gebrek aan beter zoeken we naar krachten van buiten. Daarnaast zie ik de inschakeling van die oma's en opa's als symptoom van iets structurelers. Tussen het ideaal van de rechtsstaat en de afglijdende praktijk hebben we een tussenlaag nodig van mensen die zich kunnen bewegen rond en op de grenzen die samenhangen met de rechtsstaat.

Ik zou de rechtsstaat als een borduurwerk willen zien. Bessems komt er dicht bij met zijn weergave van de filosofie van Pessers:

'Luister met hoeveel liefde en helderheid zij spreekt over de rechtsstaat als fijnzinnig, zich steeds ontwikkelend mechaniek...'