De onvoorwaardelijke liefde van de moeder

Een goede moeder houdt van je, onvoorwaardelijk. Toen ik in therapie zat kwam ik erachter dat hier mogelijk iets schortte. Waarom ik 'mogelijk' zeg is omdat nooit zeker is waarop het gezag van de therapeut berust. Soms leek ze zich als een moeder op te werpen, een die zich onvoorwaardelijker voor me inzette dan mijn echte moeder en daarom mijn echtere moeder was. Misschien nog belangrijker is dat de ontdekking van die voorwaardelijkheid zich vertaalt in een eis. We mogen eisen dat onze moeder onvoorwaardelijk van ons houdt, en als we daar twijfels bij hebben volgt het oordeel. De voorwaardelijkheid heeft zich met deze eis nog verder in ons vastgezet.

Voorwaardelijkheid, verder, vastgezet, we hebben het terrein van de v's betreden. Toch een zachte letter. Een letter met diverse uitwerkingen, zoals in vergif, vergeving, vrede, vrouwelijk. Zou ik hier de recente AI-app op loslaten, dan zou zich hier onder jouw ogen een epos kunnen ont-vouwen, de ene vouw de andere volgend en vermeerderend. Het past wel bij de tijd voor Kerstmis, zoals ook de familieverwikkelingen in Crossroads van Franzen die zich vooralsnog (ik ben nu op p.125) in de Advent afspelen. Zo lijkt het of we eerst klaar moeten zijn voor het kerstfeest voordat het kindje kan komen. Of goede zwangerschap een voorwaarde is voor het moederschap. Of vlinders die kindjes zijn die door de vaardige moeder geborduurd zijn.

Zojuist heb ik me in mijn moeder verplaatst. Onze dochters arriveerden gisteren, en onze oudste had vannacht last van iets dat op voedselvergiftiging lijkt. Ze vroeg om advies ofzo, en een telefoonoplader, en ik bracht haar water plus de telefoonoplader. Zo lijkt de navelstreng weer even hersteld. Mijn moeder kwam me vroeger ook dingen brengen als ik ziek in bed lag. Het was een prettige ervaring, er hoefde niets, de onvoorwaardelijkheid was even helemaal hersteld. En wat geeft het dat ik niet de moeder maar de vader ben, de v verzoent me met mijn moederlijkheid.

Gisteren vroeg ik me op mijn wandeling af of ik wel beschik over liefde voor de dingen die me overkomen zijn in mijn leven. Ik doel niet op de mensen, ik heb enorm geluk met de mensen met wie ik te maken heb, maar op mijn boeken, de filosofie en de muziek. Je kunt het vermijdingsgedrag noemen dat ik die belangrijke zaken heb opgezocht, of zij mij, en dat ik ze ook weer niet echt heb opgezocht. Zo kon ik de mythe in stand houden dat ik mijn liefde kon bewaren. Muziek van een afstand, filosofie in alle vrijheid, op de drempel, steeds een vluchtweg in de buurt.

Bijna had ik weer een blog over Agamben geschreven, want ineens begreep ik niet meer waarom we van iedereen moeten houden zoals zhij is, het quodlibet. Goed, liefde kan een andere naam zijn voor rechtvaardigheid. Een categorische imperatief (onvoorwaardelijk bevel volgens Kant) kan worden gerealiseerd door hem buiten werking te stellen. Dat begrijp ik wel. Het kan nog goed komen met de geschiedenis wanneer we onvoorwaardelijk houden van de mensen en de wereld zoals ze zijn. Maar hebben we het 'moeten' helemaal uitgeschakeld wanneer we ruim baan geven aan de liefde? Pakken we met de ene hand niet meteen terug wat we hebben gegeven wanneer liefde het belangrijkste gebod wordt genoemd, zoals Paulus aan de christenen van Korinthe schreef? De plaats notabene waar Medea haar kinderen vergiftigde?

Zomaar wat kerstgedachten, mijn geestelijke voorbereiding zeg maar.

Het gevolg was wel dat ik me niet meteen wilde verliezen in Agamben-interpretatie. Maar ook weer niet niet. Ik zit nu in een groeiende afstand vanwaaruit ik kan kijken naar dat liefdesgebod. Afgelopen zomer volgde ik Agamben die weer Kant volgde en uitkwam bij de zelfaffectie. Liefde is met andere woorden een ervaring zonder object. Die ervaring is er altijd zodra er een zelf is, en dat zelf is er. Daarom is zelfaffectie ook geen voorwaarde, het is wat er al is.

We gaan haast onmerkbaar, 'vanzelf', over van het terrein van de v's naar de zetten, het zijn zelf, het zijn van het zelf en het zelf zijn. Toch zijn er ook t's in het spel, met name de t van de tautologie. Je kunt je toevlucht nemen tot taal. Maar zodra je taal ziet als teken ga je het uitleggen met andere taal, alsof je die wel begrijpt. Zo raak je verstrengeld in de tautologie. Wat heeft het voor zin om woorden te duiden met andere woorden? We blijven verdubbelen en vermeerderen, en hebben de waarheid steeds verder teruggebracht tot een illusie.

Bij Franzen las ik, in een aandoenlijke scène waarin twee geliefden 'ik houd van jou' uitproberen, of haast ongewild uit hun mond laten ontsnappen terwijl ze elkaar aan het liefhebben zijn:

'It was a mistake to say that. I don't even know if it's true. It's like there are these words, they're out there in the world, and you start wondering what it would be like to say them. Words have their own power - they create the feeling, just by the fact of your saying them. I'm so sorry I tried to make you say them.' (Crossroads p.105)

Dit komt erg overeen met mijn gevoel, mijn ervaring van pakweg de laatste vijftig jaar. Ik zeg dingen, dat wil zeggen ik probeer ze uit. Ik lees dingen, en er lijkt iets te ontstaan in mij, een leeservaring. En dan bereik je ineens een punt waarop je terugkijkt en zegt: sorry. Sorry dat ik iets wilde afdwingen, liefde bijvoorbeeld, of althans de bekentenis van liefde.

Maar wat kun je meer doen, wat kan liefde meer zijn dan een gevoel dat je wil bereiken via woorden, geprobeerde en afgedwongen woorden? Die woorden kun je toch nauwelijks beschouwen als voorwaarde voor die liefde. De liefde is er of is er niet. En dat we er zijn, via onze moeder, VIA dus, is een teken van liefde. Van de zetten kunnen we weer terug naar de t's en van de t's weer terug naar de v's.

Vol verwachting vervolgen we de voorbereiding op de Kerst.

Bernard Safran, Medea (1964)