Vlinders zijn vast wel ergens goed voor, als je het bekijkt vanuit de ecosystemen. Nu hebben we dacht ik niet veel bereikt in het overleg over het redden van de biodiversiteit. De deelnemers waren ongetwijfeld overtuigd van het nut van vlinders, anders hadden ze zich waarschijnlijk niet de moeite gedaan om deel te nemen.
Je zou het met dat overleg in je achterhoofd ook kunnen omdraaien. Waar is een mens goed voor, als hij niet eens in staat is om diersoorten te redden? Daar zit dus een meetmomentje met een eo fortiori-structuur. Onwaarschijnlijk dat we de mensheid kunnen redden als we niet eens vlinders kunnen redden.
Bescheidenheid zou ons dus moeten sieren. Laat ik weer kijken naar de vlinders die mijn moeder heeft geborduurd. Mijn moeder had de reputatie dat ze bescheiden was, en ook dat ze bescheidenheid een grote deugd vond. Ze keek soms kritisch en zelfs spottend naar mijn vader als hij weer eens belangrijk stond te wezen. (Mijn vader had ik al besproken in mijn blogserie Personae, waar alles draait om de Etruskische halfgod Phersu, die bij lijkenspelen komt opdraven, hij staat aan de oorsprong van ons theater, en wat mij betreft ook van de liturgie, de televisie en van deze blogs waarin ik er maar geen genoeg van krijg voor je op te treden.)
Mijn moeder leeft voort in haar borduursels, en het is dus de moeite waard om te kijken wat die mij te zeggen hebben. Een eerste aanknopingspunt vond ik bij mijn oudste dochter, die is opgeleid en werkzaam is als kunstenaar met weefsels. Ze kwam hier tien dagen geleden aan met mijn verjaardagscadeau. Het is een licht weefsel waarop in rode blokken en strepen mijn blogseries staan verbeeld. Maar het is geen borduursel, het is gewoven. Nu is ze bezig met een nieuw kunstwerk, en dat wordt wel geborduurd. Ze legt me uit dat bij weefsels alles invloed heeft op alles. Bij borduren ligt dat anders. Je kunt figuren borduren die geen effect op elkaar hebben, min of meer los van elkaar staan.
Mijn blogs zijn weefsels, geen borduursels. Ik kan nog zo mijn best doen om mijn vader even uit deze blog te houden, maar dat is al niet gelukt. Ook filosofie wilde ik even niet, maar kwam er toch in. En ongetwijfeld is het ook andersom. Wat ik hier doe zet mijn serie Ideeën in een ander licht. Als we het daar over chora hebben, heeft dat te maken met de idee van een ontvangstoord, en daarbij denk ik toch gauw aan mijn moeder, bij wie ik bijna altijd wel terecht kon. Of ook Oefeningen in wat ik zoal meemaak, waar ik Levinas besprak, een passage waar hij ons diepste zelf uitlegt als een eeuwige matrix, wat ik gemakshalve maar ongeboren moeder heb genoemd.
Heb ik dan niets met borduursels, en berust deze blogserie dus bij nader inzien op een misverstand?
Lezend in de poëzie van Brodsky stuitte ik op The butterfly (1973, vertaald uit het Russisch). Mij viel al snel op dat Brodsky veertien coupletten presenteert, voorzien van nummers in Romeinse cijfers. Daar hebben we dus al een verwijzing naar Brodsky de liefhebber van de Romeinse dichter Ovidius, de schrijver van de Metamorphosen en de gedichten in ballingschap geschreven. Het is moeilijk om bij metamorfosen niet meteen te denken aan vlinders, die het grootste deel van hun leven als rups en in verpopte toestand doorbrengen.
Ook viel me de layout op, de regels die in mijn uitgave niet uitgevuld zijn, en de coupletten waarbij er vaak een korte regel in het midden staat, zodat de coupletten lijken op de vlinders van mijn moeder. Ik lees de gedichten nog eens rustig. Brodsky is niet geïnteresseerd in al die ecosystemen, manieren om het bestaan van vlinders als soort te rekken. Hij gaat in op hun korte bestaan. Dat ziet hij als iets dat je niet levend of dood kunt noemen. Kan zijn dat deze vlinder met speldjes is opgeprikt en in een frame zit. Maar ook dan toont hij een bepaald soort leven dat ons raakt.
Ook valt me op dat Brodsky de vlinder zelf als een beeld ziet, met vlekken, stippen en kleuren. Die betekenen mogelijk iets, al hoeft dat niet eens om ze toch mooi te kunnen vinden. Hier bespeurt de filosoof in mij een omkeringseffect. Waar ik de werkjes van mijn moeder zie als geborduurde afbeeldingen van vlinders, ziet Brodsky de vlinders zelf als afbeeldingen. Kan zijn, maar we moeten dit ook weer niet overdrijven (je ziet, ik verdrijf heel gauw de slimme filosoof in mij). Brodsky beeldt zelf, zo zagen we, de vlinder af met zijn coupletten. Zijn gedicht is een borduurwerk, en het borduurwerk is een gedicht. Het zegt iets.
Tenminste, daar ging ik vanuit tot dusver. Brodsky stelt al kijkend vast dat de vlinder niets zegt. Dat hoeft hij ook niet, en wellicht is het maar beter zo. Al dat spreken, en zelfs al dat dichten, valt hem zwaar. We hoeven de vlinder dus niet te beklagen. Wel duikt er nu een ander probleem op. Als de vlinder gewoon kan bestaan, met zijn kleine gewicht, stemloos, en met zijn korte levensduur, wat is de dichter dan eigenlijk nog? Kijkend naar de vlinder wordt hij geconfronteerd met het niets, met zijn eigen niets.
Op de valreep bedenkt Brodsky toch nog zoiets als een functie van de vlinder voor hem, en daarmee van hemzelf voor de wereld. Ik citeer het laatste couplet:
You're better than No-thing.
That is, you're nearer,
More reachable, and clearer.
Yet you're akin
to nothingness -
like it, you're wholly empty.
And if, in your life's venture,
No-thing takes flesh,
that flesh will die.
Yet while you live you offer
a frail and shifting buffer,
Dividing it from me.
Kijk ik naar de Russische tekst, dan valt mijn oog op verschillende dingen. Eerst probeer ik te begrijpen waarom vertaler George L. Kline een streepje zet in No-thing. Misschien doet hij dat omdat het element thing in het Engels minder prominent is dan in het Russische Nitsjto, waar de klemtoon op de laatste lettergreep valt. Misschien mogen we ook denken dat Kline met zijn streepje de slanke taille van de vlinder verbeeldt, en is het eigenlijk jammer dat Brodsky dat in het Russisch niet deed. Ook valt op dat Kline dat No-thing twee keer laat optreden, terwijl het Nitsjto er maar een keer staat. Daar staat op die plaats ono, 'het'. Het lijkt of het niets zelf al iets is geworden, en wel in de vorm van de vlinder.
In het Russisch trekken twee woorden mijn aandacht. Het eerste is vzgljad, 'blik', dat ik in de vertaling niet terugzie. Letterlijk staat er: 'en daarom ben jij in de dagelijkse drukte een blik waardig'. We hadden al eerder gezien dat de vluchtige blik vroeg of laat opduikt binnen de lijst die ik met behulp van mijn moeders borduurwerk had gespannen, waarbij ook mijn dochter een handje hielp. Die drukte, zo maakt de vertaling van Kline wel weer duidelijk, wordt geboden door de vlinder zelf, we hoeven die niet te zien als een brutale inbreuk van de kijker.
Het tweede woord in de Russische versie is pregrada, dat we bij Kline terugzien als buffer. Mooie vondst, want zo wordt duidelijk dat de vlinder in al zijn nietsigheid ons weghoudt bij het niets. Pregrada heeft echter een op het oog negatieve betekenis, hindernis of obstakel. Samen met het woord ljogkaja (licht, makkelijk) ontstaat er een contrast en meerduidigheid die je in de richting van buffer kunt uitleggen, een licht obstakel voor het niets waarvan we weten dat we het uiteindelijk wel zijn, en het gedicht kan erin slagen om in het besef van onze nietsigheid ons dit tegelijk even te laten vergeten. De vlinder is de inspiratiebron voor de wijze dichter.
Gaat het inderdaad om dit vergeten? In het Russisch vind ik het woord dividing terug als mezj, 'tussen'. De vlinder is een 'licht obstakel tussen 'het' (nim) en mij', de vlinder is wat het niets en ik met elkaar gemeenschappelijk hebben, het klinkt nu positiever. Misschien kan ik me met mijn eigen niets verzoenen dankzij de vlinder.
Ik zie Brodsky zelf als een vlinder, niet alleen tussen het niets en mij, maar ook tussen mijn moeders borduurwerk en mij (alsof het al niet genoeg was dat hij ons met zijn taal kan verzoenen met Rusland, niet met Poetin maar wel met de cultuur en de taal). Schijnbaar leidt hij me af van mijn doel, het aandachtig kijken naar het werk van mijn moeder. Maar hij brengt haar zeker ook dichterbij. Mijn oog valt op het woord rodstvenna, 'verwant', bij Kline weergegeven als akin. De vlinder is verwant met het niets zoals ik met mijn moeder. Het niets is onze gemeenschappelijke moeder waaruit de vlinder, mijn moeder en ik samen voortkomen.
Tot slot nog een klankeffect, dat ik zie in de pl: 'v tvojem poljotje ono dostiglo ploti', 'in jouw vlucht bereikte het vlees', nam dit niets vlees aan. We kennen dit woord plot', niet te verwarren met mjaso (wat je bij de slager koopt), uit de context van verhalen. Wat is de plot van dit verhaal? Het niets neemt ineens de vorm aan van een vlucht. Zo komen we in mijn Nederlands frame weer uit bij de letter v, de v die natuurlijk al in vlinder zat. Maar nu ben ik benieuwd hoe die plot verdergaat. Kline zegt: that flesh will die. Dat doet hij ongetwijfeld vanwege het dostiglo, 'bereikte', zoals je een doel bereikt. Het doel van de vlucht is de dood. Maar in het Russisch kan ik opnieuw denken dat het niets veranderd is in iets. Als het niets sterft, wordt het iets, namelijk de vliegende vlinder.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten