Om te borduren moet je scherp kunnen kijken. Tenminste, zo stel ik me dat voor. Niet dat ik ooit heb geborduurd, maar je kunt het zelf bedenken. Je werkt met draadjes, een naald, en dat moet door de gaatjes. De kleuren moet je kunnen onderscheiden. Het licht is dus ook belangrijk.
Er is een paradox in het spel. Als je scherp kijkt, kun je ook vage dingen beter zien. Je kunt gaan werken met theorieën, suggesties, allemaal bedoeld om de dingen zelf scherper in het vizier te krijgen. Laten we nog eens kijken naar de held van deze blogserie, Johannes Vermeer. De expositie in het Rijks komt eraan, en de kranten besteden aandacht aan diverse aspecten.
De theorie die nu in de krant stond houdt in dat Vermeer waarschijnlijk gebruik maakte van een camera obscura. Dat was een apparaat waarmee je afbeeldingen kon projecteren op een groter oppervlak. Minpuntje was dat je het maar op één punt scherp kon focussen. Je zag het meeste dus vaag. Gregor what's in a name Weber is hoofd beeldende kunst van het Rijks, en illustreert zijn theorie aan de hand van De kantwerkster. Vermeer schilderde aan de hand van een geprojecteerde afbeelding. De focus ligt op de draadjes die de kantwerkster in haar handen houdt. Ragfijn. De witte en rode draden op de voorgrond zijn veel vager.
Weber zoomt makkelijk uit. We weten weinig over het leven van Vermeer, maar wel dat zijn buren jezuïet waren. De camera obscura kreeg Vermeer van deze buren. Zelf was hij protestant, maar weer getrouwd met een katholieke vrouw. De theorie van Weber gaat de richting op van de katholieke inspiratie van de protestantse Vermeer. Nu gaan we zijn schilderijen ineens anders zien. Kale muren, soberheid, de betekenis van de privé-woning, gevoegd bij de wetenschap dat Vermeer altijd geïnteresseerd was in de marktwaarde van zijn schilderijen, en dat hij een herberg in het centrum van Delft bezat: calvinist dus. Maar nu zien we allerlei details op zijn schilderijen, zoals een glazen bol aan het plafond, een typisch symbool van de jezuïeten.
Het interview (door kunstjournalist Rutger Pontzen) sluit af met iets wat je misschien wel het ultieme merkteken van het katholicisme kunt noemen, als je afgaat op de etymologie, kata holon, volgens het geheel:
'Er zijn veel slimme boeken geschreven over de mogelijke invloed van Plato en Descartes of Spinoza. Veel blijft los zand. Niet als je kijkt naar de buren, de jezuïeten. Dan geven het gebruik van licht, de camera obscura en bepaalde religieuze onderwerpen ineens een coherent beeld. Natuurlijk blijft het een theorie. Maar de dingen vallen wel mooi samen.'
Jazeker, het valt allemaal mooi samen, zeker voor de krantenlezer zoals ik. Weber heeft een boek geschreven, en er wordt verwezen naar een congres over Vermeer. Daarvoor heb ik even geen tijd. Ik wil hier in deze blog komen tot een punt, een punt dat ik al wel vermoed maar zelfs op dit moment nog niet precies in het vizier heb. Al voortbordurend hoop ik bij dat punt uit te komen.
Laat ik maar weer eens gebruik maken van het zijlicht, of in dit geval het licht van een vrouw, in die zin een zij-licht. Of in dit geval nog preciezer, het licht van mijn vrouw, die nu met corona in bed ligt, het zij-ligt dus. De zijdelingse invalshoek die ons schijnbaar wegleidt van ons onderwerp, maar ons precies daardoor er dichter bij kan brengen.
Inez is afkomstig uit Delft, en is nu een boek aan het schrijven over de huizen waarin ze in haar jeugd heeft gewoond. Ze is net als ik theoloog, en ook nog eens katholiek. Kun je dat zien op de manier waarop ze over haar onderwerp schrijft? Schijnbaar is het Vermeer-achtig, haar aandacht voor de huizen, voor het opgroeiende meisje, zij zelf als de vrouw in beeld waarbij de huizen haar achtergrond vormen. Haar gezin groeide op in relatieve armoede, in een tijd waarin Nederland bezig was zich te herstellen van de oorlog en groeide naar de grote welvaart van de jaren zeventig en later.
Inez gebruikt in haar weergave een zijlicht, en wel van de ontwerpers en instellingen die de woningbouw binnen de stedelijke omgeving moesten uitvoeren en integreren. Die mensen hadden bepaalde ideeën. Ze waren niet alleen technisch en commercieel geïnteresseerd, maar hadden ook sociale idealen. Verder zal ik niet teveel over dit boek verklappen, maar het moge duidelijk zijn dat je een verhaal kunt schrijven over de wederopbouw met aandacht voor het geheel, voor de gezinnen en individuen binnen hun sociale omgeving. De lezer ziet Delft veranderen in een 'aandachtskamer', waar de dingen kunnen worden gezien als allegorie. Goed, nog een weggevertje dan. Inez heeft in Delft op een jezuïetenschool gezeten en heeft als theoloog ook extra aandacht voor de religieuze en kerkelijke aspecten van haar onderwerp.
Tijd om met behulp van dit zijlicht (zij-ligt) tot mijn punt te komen. We zijn vaak gewend, zeker ook in Nederland, om alles te zien in het licht van het calvinisme. Het katholicisme is zo ongeveer de yin waar het calvinisme de yang is. Zo bewegen we ons in een ideologisch rembrandtiaans chiaroscuro waar we de dingen graag zo scherp mogelijk in het licht zetten. Met behulp van Vermeer, Vermeer zelf ditmaal als zijlicht, kun je een andere kijk op de dingen krijgen, op de manier waarop mensen in Nederland hebben geleefd en gedacht. Er komt meer kleur in, het wordt minder zwartwit. De dingen dringen zich minder op, waardoor we meer vrijheid voelen om de tijd te nemen, de tijd om nog eens rustig voor de zoveelste keer te kijken naar de dingen die niet in het centrum staan. De glazen bol, de vage draden.
Zo stel ik me ook het borduren voor. Je neemt de tijd (of je die nu hebt of niet). Je focust op een punt, maar ziet iets ontstaan waar de samenhang tussen al die punten je iets vertelt. Natuurlijk is dit ook maar weer een theorie. Zoals de glazen bol, morgen zie je er weer iets anders in.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten